Özet
TEZKİREÇİLER XANEDANI
Az?rbaycan t?zkir?çiliyi dedikd? az?rbaycanlı mü?llifl?rin türk v? fars dill?rind? yazdıqları t?zkir?l?r n?z?rd? tutulur. Az?rbaycan t?zkir?çiliyi d? Osmanlı t?zkir?çiliyi kimi XVI ?srd?n etibar?n Herat t?zkir?l?rinin t?siri altında yaranıb inkişaf etmişdir. Z?ngin inkişaf yolu keçmiş Az?rbaycan t?zkir?çiliyi indiy? kimi sistemli v? n?z?ri t?dqiqatdan k?narda qalmışdır. Az?rbaycan t?zkir?çil?rinin q?l?m? aldığı 46 t?zkir?d?n 8-i Az?rbaycan türkc?sind? n?şr olunmuşdur.
Az?rbaycan t?zkir?l?rini yazıldığı dövr v? m?kana gör? sisteml?şdir?n zaman Az?rbaycanlı mü?llifl?r t?r?find?n XVI ?srd? 4, XVII ?srd? 2, XVIII ?srd? 5, XIX ?srd? 22, XX ?srd? 12, XXI ?srd? is? 1 t?zkir?nin yazıldığı m?lum olmuşdur. Onlar öz t?zkir?l?rini ?rd?bil, T?briz, İsfahan, Şamaxı, L?nk?ran, Şuşa, Kütahya, Heyd?rabad, M?kk?, Bakı v? s. kimi müxt?lif coğrafi ?razil?rd? q?l?m? almışlar.
Az?rbaycan t?zkir?l?ri ist?r dil öz?llikl?ri, ist?r t?rtib üsulu v? ist?rs? d? m?zmun etibaril? orijinaldır. Bu t?zkir?l?ri dil baxımından d?y?rl?ndir?rk?n 5 qrupda t?snif etm?k mümkündür: a) t?hkiy? hiss?si Türkc? yazılan v? yalnız Türkc? şeirl?rd?n nümun?l?ri ?hat? ed?n t?zkir?l?r; b) t?hkiy? hiss?si türkc? olan, h?m türkc?, h?m d? Farsca şeirl?rd?n örn?kl?rin verildiyi t?zkir?l?r; c) h?m t?hkiy? hiss?sinin, h?m d? poeziya nümun?l?rinin iki dild? (türkc? v? farsca) yazıldığı t?zkir?l?r; d) t?hkiy? hiss?si fars dilind? q?l?m? alınan, h?m fars, h?m d? türkc? nümun?l?rin t?qdim olunduğu t?zkir?l?r; e) h?m t?hkiy? qismi, h?m d? şeir nümun?l?ri farsca olan t?zkir?l?r.
Az?rbaycan t?zkir?l?rini ?hat? etdikl?ri coğrafiyaya gör? üç növ? – ümumş?rq, ümumaz?rbaycan v? m?h?lli t?zkir?l?r? ayırmaq mümkündür. Az?rbaycan t?zkir?l?ri b?hs etdikl?ri zamana gör? mü?yy?n zaman dilimini ?hat? ed?n t?zkir?l?rd?n v? zaman m?hdudiyy?ti qoyulmayan t?zkir?l?rd?n ibar?tdir.
Az?rbaycan t?zkir?çil?ri öz ?s?rl?rind? m?lumat verdikl?ri şairl?ri t?b?q?, ?lifba, coğrafi, xronoloji prinsipl?r? gör? t?qdim etmişl?r. B?zi t?zkir?çil?rimiz ?d?bi nümun?l?rin janrlarına gör? öz t?zkir?l?rini t?rtib etmişl?r. Sistemsiz q?l?m? alınmış t?zkir?l?rimiz? d? rast g?lm?k mümkündür.
Az?rbaycan t?zkir?l?rinin b?zil?rinin mü?llifl?ri şah¬za¬d?¬l?r¬dir. Bel? ki, F?t?li şahın oğulları v? n?v?l?ri olan Qacar şahzad?l?ri t?r?find?n bir sıra şü?ra t?zkir?l?ri q?l?m? alınmışdır. Qacarlar ?sl?n Az?rbaycan türkl?rind?n olub, t?xmin?n 130 il boyunca İranda şahlıq etmişl?r. Apardığımız araşdırmalar n?tic?sind? dey? bil?rik ki, dig?r türk xalqlarında bir n?slin nümay?nd?l?rinin t?zkir? yazma ?n?n?si olmamışdır. 9 Qacar şahzad?si (Mahmud mir¬z?, Seyfüddövl? Sultan M?h?mm?d Ta¬ğı, B?hm?n mirz?, Hülaku mir¬z?, Xudaverdi xan, M?¬h?mm?d Bağır xan, Heyd?rqulu mir¬z?, M?h?mm?dqulu mir¬z?, ?li Rza mirz?) farsca 11 t?zkir? q?l?m? alaraq t?zkir?çilik tarixini z?nginl?şdirmişl?r. Hazırkı m?qal?d? xronoloji prinsip ?sasında onların t?zkir?l?ri haqqında m?lumat ver?c?yik.
Anahtar Kelimeler
t?zkir?, Qacarlar, Az?rbaycan türkl?ri, farsca, XIX ?sr.
