Özet
KAZAN-TATAR TÜRKLERİNİN HALK ANLATILARINDA “ÖTEKİ DÜNYA”LAR: YERALTI, SU ALTI, GÖKYÜZÜ VE KARA ORMAN
Türk mitolojisinde dünyanın nasıl meydana geldiği, algılandığı ve kaç katmandan oluştuğu gibi konular önemli yer tutmaktadır. Dünya algısıyla ilgili olarak Türk Dünyası’ndaki yaygın kabul; göğün yarım dairevi kubbe, yerin de dört köşeli ve sekiz yönlü olduğu şeklindedir. Mitolojik dünya tasarımında, yatay düzlemde doğu, batı, kuzey ve güney olmak üzere dört tarafı bulunan dünya; düşey düzlemde ise gökyüzü (yukarı), yeryüzü (orta) ve yer altı (aşağı) olmak üzere üç kattan oluşmaktadır. Gökyüzü, yeryüzü ve yer altından oluşan üç katlı dünya anlayışı, Tatar Türklerinin mitolojisinde de görülmektedir. Kazan Tatarlarının halk anlatılarından destan, efsane ve masal örneklerinde ise, bu üç dünyadan özellikle yeryüzü ve yeraltı dünyaları geniş yer tutmaktadır. Ancak anlatılarda bu dünyaların dışında su altı, kara orman, güneş ve ay padişahlığı gibi farklı türden yaşam alanlarından da söz edilmektedir. Özellikle “gökyüzü”, “yeraltı” ve/veya “su altı” dünyaları, insanların yaşadığı yeryüzünün dışındaki “ikinci dünya”lar olarak nitelendirilmektedir. Kazan Tatarlarının düşünce dünyasında, yeryüzünden çok da ayrı olmayan bu dünyalar, birbiriyle yakın ve bağlantılı tasavvur edilmekte ve yeryüzüne benzer oldukları kadar, ondan daha güzel ya da korkutucu olabilmektedir. Anlatılarda olaylar, dairesel bir döngüyle genellikle yaşanılan dünya olan yeryüzünde başlar, öteki dünyalarda devam eder ve tekrar yeryüzünde sonuçlanır. Genellikle “padişahlık” şeklinde ifade edilen öteki dünyalara, anlatılarda türlü işlevler yüklenmiştir. Bu çalışmanın iki amacı vardır: İlki, mitolojik dünya tasarımıyla ilgili kabullerin Kazan Tatarlarının mitolojisindeki görünümünü destan, efsane ve masal anlatılardan örneklerle ortaya koymak; diğeri ise “öteki dünya” olarak nitelendirdiğimiz “yeraltı”, “su altı”, “gökyüzü” ve “kara orman” gibi yeryüzünün dışındaki tüm yaşam alanlarının anlatılardaki mitik özelliklerini ve işlevlerini incelemektir.
Anahtar Kelimeler
Türk Mitolojisi, Mitolojik Dünya Tasarımı, Öteki Dünya, Kazan Tatarları, Halk Anlatıları
