Özet
TÜRKİSTAN HANLIKLARI YARLIKLARINDA GEÇEN VERGİ ADLARI
Emir Timür’ün vefatından sonra Türkistan Türkleri arasında siyasî bir birlik oluşturulamamıştır. Bu uğurda BaburlarlaÖzbek Şibânîler, iktidar mücadelelerine girişmişlerdir. Ancak bu uğurdaki mücadelelerin de neticesiz kalması üzerine Türkistan hanlıkları olarak adlandırılan Buhara Hanlığı (1599-1685), Hive Hanlığı (1704-1920) ve Hokand Hanlığı (1710-1876) ortaya çıkmıştır.Ortaya çıkan bu hanlıklardaki pek çok müessese, onlara bölgede kendilerinden önce kurulan Türk devletlerinden miras yoluyla intikal etmiştir. Selefi Türk devletlerinden kendilerine miras yoluyla intikâl eden müesseselerden biri de mâlî teşkilattır. Türkistan hanlıklarının mâlî teşkilatın esasını vergilerin oluşturduğu görülmektedir. Bu doğrultuda çiftçilerin tarım ürünlerinden, hayvan sürüleri sahiplerinden, uzun mesafeli yolculuk yapan bezirgân, sevdâger ve tüccarlar, pazarlarda alım satım yapanlar ile hanlıkların idareleri altındaki memleketlere giren veya oralardan transit geçen her tür ticaret malından, ayrıca halktan olağanüstü durumlarda çeşitli vergiler almışlardır.
Bu çalışmadaW. Wood, Yuri Bregel ve Jannatkhon Asqarova tarafından neşri yapılanTürkistan hanlıklarına ait belgelerden hareketle Türkistan hanlıklarının malî yapısıiçinde yer alan algat, algut, alu birü, atlanu, bac, barsban sıyı, baş-pulı, bigar, cerib, ceribane, çemen, çerü, çihilyek, dud u revanat, haraç, harc, haşar, hazinaçilık, kaçu, kazan harcı, kazan pulı, kazukazu, konalga, kömek pulı, kütvel alımı, mal, mal u cihat, mirab alımı, ma?unat-ı sultani, ?öşr, pilecat, rahdarlık, salgut, ser-merd, süysün, tamga, tamga ücresi, tanabana, tekalif-i divani, tüşü, ulaggibi vergi terminolojisinin filolojik açıdan tarihî karşılaştırmalı olarak incelenmesi amaçlanmıştır.Adı geçen Türkologlar tarafından kronojik olarak sıralanması yapılıp ait olduğu saha ve yazışma türüne göre verilen kodlara-Hin-T=Hive ‘İnâyet-nâme-i ‘âlî-Türkçe, Hive Yarlık Türkçe-Türkçe-sadık kalınmıştır.
Anahtar Kelimeler
Türkistan hanlıkları, salgut, tekalif, vergi, yarlık, vergi mükellefleri, muaf ve müsellem, vergi memurları.
