Özet
HALKBİLİMİ DERLEME YÖNTEMLERİNDE ADI ANILMAYAN BİR DERLEME BİÇİMİ İÇİN TEKLİFLER
Derleme, gündelik hayatta “toplama, temin etme” karşılığında kullanılan bir kelimedir. Halkbilimi derleme yöntemlerinde de söz konusu karşılığa benzer; [geleneksel ham bilginin temin edilmesi, toplanması] biçiminde kabul ve ifade edilmektedir. Alan araştırması genelde planlama, derleme, değerlendirme şeklinde üç aşamada gerçekleşen aşamalı ve zincirleme bir faaliyettir. Derleme çalışması, alanda gözlem yahut görüşme yöntemleri kullanılarak ham bilginin toplanması, kaydedilmesi ve arşivlenmesi biçiminde yapılmakta, sonrasında kayıt altına alınan ham geleneksel bilgi, bilimsel kuram ve kavramlar zemininde değerlendirmeye tabi tutulmaktadır. Uygulamada öncelikle herhangi bir halkbilgisi ürününün elde edilebileceği muhtemel ortam tespit edilmektedir. Devamında söz konusu bilginin elde edilmesine yönelik hazırlık/planlama yapılmakta ve ortamına gidilmektedir. Sonrasında bahse konu ham bilgi görüşme, gözlem yapma, anket yapma gibi çeşitli derleme yöntemleriyle elde edilerek yazılı, sesli ve/veya görüntülü olarak kayıt altına alınmaktadır. Son aşamada da elde edilen ham bilgi bilimsel kuram ve kavramlarla analiz edilerek yeni bilgiler üretilmektedir. Derleme yöntemlerine dair bugüne kadar gerek Batı’da gerek Türkiye’de pek çok çalışma yapılmış, modeller oluşturulmuş, teklifler ileri sürülmüştür. Ancak Batı’da ve Türkiye’de halkbilimi derleme yöntemleri üzerine yapılan çalışmalar karşılaştırıldığında, batıda derleme kavram ve yöntemlerinin geliştirilerek sahada uygulandığı, Türkiye’de ise Batı’dan tercüme edilen kavram ve yöntemlerin tıpkı veya tadil edilerek yayınlandığı ve sahada uygulanmaya çalışıldığı görülmüştür. Bütün bunlardan anlaşıldığı üzere halkbilimi derleme kavram ve yöntemleri Türkiye’ye batıdan tercüme yoluyla gelmiş olup batılı araştırmacıların genel tanımlarındaki yaklaşımları içerdiği anlaşılmaktadır. Derleme konusunda çalışma yapan araştırmacılar ve kimi kuruluşların yayınlarında, alan araştırması (derleme) öncesinde yapılması gereken ön hazırlık ve planlama safhasından doğrudan yahut dolaylı şekilde söz edilmiştir. Batı’nın sosyalleşme dinamikleri açısından düşünüldüğünde yapılacak bir derlemenin planlı, programlı olması anlaşılır bir durumdur. Ancak kendi kültürümüzde sosyal ilişkilerin oluşum ve düzeninde bize göre dinamikler söz konusudur. Otobüste, pazarda, hastanede kısa zamanlı sosyalleşme ortamı içinde son derece geniş bir halkbilgisinin paylaşımının husule geldiği ülkemizde de folklorcu, ham halkbilgisini eline geçen her fırsatı değerlendirerek kaydetmeyi bir sorumluluk olarak görmesi gerekmektedir. Bu çalışmanın omurgasını “Halkbilimi derleme yöntemlerinde sözü edilen süreç her zaman böyle mi işlemektedir/işlemelidir?” ve buna bağlı olarak “Ânî gelişen veya tesadüf edilen icra ortamlarında derleme çalışması yapılabilir mi, yapılması mümkünse derleme işlemi nasıl gerçekleştirilir?” soruları oluşturmaktadır. Söz konusu soruların çözümlerine yönelik olarak mevcut derleme literatürü gözden geçirilmiş; “anı”lardan hareketle uygulamada olmasına karşın halkbilimi derleme yöntemleri literatüründe adı anılmayan bir derleme biçimi için ad teklif edilmiş, teklif edilen biçim adının literatürde alması gereken yer tayin ve tespit edilmeye çalışılmıştır. Böylelikle bir yandan fiili durumun literatüre kazandırılması sağlanarak usul-esas karmaşasının önüne geçilmiş, diğer yandan şartlar oluştuğunda yapılabilecek hazırlıksız/plansız derlemenin adlandırılması ve bu adlandırmanın sınıflandırmadaki yeri tespit ve teyit edilmiş olacaktır.
Anahtar Kelimeler
Halkbilimi, derleme, yöntem, kavram, ânî gelişen / tesadüf edilen icra ortamı.