ALEVİLİKTE “NİYAZ” KAVRAMI VE NİYAZ MERKEZLİ RİTÜELLER
(THE CONCEPT OF “NIYAZ” AND THE “NIYAZ”-CENTRED RITUALS IN ALEVISM
)
|
Yazar
|
:
Doç. Dr. Bülent Akın
|
|
|
Türü |
:
Telif
|
|
Baskı Yılı |
:
2020
|
|
Sayı |
:
22
|
|
Sayfa |
:
98-116
|
Özet
Türk halk inançlarında “dilek”, “yakarış” ve “dua” gibi anlamlara karşılık gelen “niyaz” terimi, Türk tasavvufunda ise tasavvufi bir “merhale” ya da “hâl” ve bu hâl içerisinde yapılan bir ziyaret ve selamlaşma uygulaması olarak karşımıza çıkar. Niyaz kavramının, ilk bakışta Alevi inanç sistemi içerisinde de benzer anlamlarda kullanımlara sahip olduğu görülse de, konuyla ilgili mevcut literatürdeki bilgilerin yanı sıra İran, Türkiye ve Balkanlarda yerleşik Alevi ocaklarına mensup topluluklar arasında gerçekleştirdiğimiz saha çalışmaları merkezli tespit ve incelemelerimiz, Alevi inanç sistemi içerisinde bu kavramın oldukça geniş bir anlam ve uygulama alanına sahip olduğunu göstermiştir. Bu çerçevede makalemizde, niyaz kavramının Alevi inancında ihtiva ettiği anlam dünyası ve bu bağlamda gerçekleştirilen ritüeller, inancın kutsal kabul edilen buyruk, dede ya da zâkir cönkleri, erkân defterleri vb. gibi yazılı kaynakları, Alevi şair ve âşıklarına ait şiir metinleri ile saha çalışmaları merkezli olarak sözlü gelenekten elde ettiğimiz bilgiler bağlamında ele alınmıştır. Elde edilen bilgiler aracılığıyla yapılan değerlendirmeler doğrultusunda, niyaz kavramının Alevi inanç sisteminin sır (ezoterik) yapısı içerisinde oluşan kavramsal çerçevesi ve anlamı, ritüel merkezli bir icraya dönüşümü, ritüel içerisinde kazandığı yeni anlamı ve bu bağlamda oluşan işlevsel boyutu hakkında değerlendirme ve incelemelere yer verilmiştir.
Anahtar Kelimeler
Niyaz, Alevi, Bektaşi, Ocak, Ritüel.
Abstract
The term “niyaz”, which means “wish”, “orison” and “prayer” in Turkish folk beliefs, appears in Turkish Sufism as a Sufi stage or aspect and a practice of visiting and greeting, done in this aspect. At first glance, it seems that the concept of “niyaz” has similar uses within the Alevi belief system, too. However, our findings and researches, based on our fieldwork done among communities connected with the hearths in Iran, Turkey and the Balkans, along with information in existing literature on the topic, have shown that this concept has a very broad meaning and use within the Alevi belief system. In this scope, our paper discusses the semantic world of the concept of “niyaz” in Alevi belief and the rituals performed in this context. This discussion is based on written sources, such as “buyruk” (decree) accepted as sacred, “conk” (collected works), book of rules, and on information obtained from the oral tradition, mostly during our fieldwork, together with poetry texts of the Alevi poets and ashiks. In accordance with the evaluations made via the information obtained, the paper includes evaluations and analysis about the conceptual framework and meaning of the concept of “niyaz” within the esoteric structure of the Alevi belief system, its transformation into ritual-centred performance, its new meaning in the ritual and its functional dimension arose in this context.
Keywords
“Niyaz”, Alevi, Bektashi, Ocak, ritual.