ESKİ TÜRKÇE TEG “GİBİ” BENZETME EDATININ ÖZBEK TÜRKÇESİNDEKİ DURUMU
(THE CONDITION OF THE PREPOSITION TEG “LIKE” IN OLD TURKIC IN UZBEK TURKISH
)
|
Yazar
|
:
Prof. Dr. Selahittin TOLKUN
|
|
|
Türü |
:
Telif
|
|
Baskı Yılı |
:
12
|
|
Sayı |
:
39
|
|
Sayfa |
:
26-44
|
Özet
Eski Türkçedeki benzetme edatı teg, günümüz Özbek Türkçesinde kullanılan pek çok benzetme ek ve edatları arasında en işlek olanıdır. Edat, Özbek Türkçesinde artık ekleşmiştir. Teg edatının ekleşmesi sonucunda +dek, +däy, +dåğ, +dåq, +däyin, +däk, +däkä, +däqä, +äqä, +däqängi, +äqängi gibi değişkeleri ortaya çıkmıştır. Ancak bunlardan +dek ve +däy en yaygın olan biçimlerdir. Bunlardan +äqä, +äqängi değişkeleri yalnızca işaret zamirlerinde kullanılır: bunäqä, şunäqängi, unäqä, oşänäqängi vb.
Kelime başındaki ünlü daha klasik dönemde ötümlüleşmiş t- > d- olmuştur. Günümüz Özbek yazı dilinde ekler genel olarak tek biçimlidir ve ünsüz uyumu yazıda gösterilmez. Bundan dolayı ek daima d’li olarak yazılmaktadır.
Eski Türkçede teg edatı zamirlere gelirken onları belirtme hâlinde isterdi: bunı teg “böyle”. Ancak günümüzde bu edat zamirlere gelirken onları yalın veya tamlayan hâlinde ister: bizdek ? bizningdek. Özbek imlâsında +dek biçimbirimi daima birleşik yazılır.
+dek ve değişkeleri özellikle yaygın biçimde sıfat-fiillerle birleşerek türemiş zarf-fiiller oluştururlar: +gändäy, +måqçidek, +güdek, +gündäy, +äyåtgändek vb.
Anahtar Kelimeler
Eski Türkçedeki teg benzetme edatı, Özbek Türkçesinde +dek benzetme edatı, Özbek Türkçesinde benzetme eylemi, ekleşen kelimeler, çok değişkenli ekler
Abstract
The preposition of analogy teg in Old Turkish is the most common preposition of analogy among the many prepositions and suffixes used in Uzbek Turkish today. Teg is now suffixed in Uzbek Turkish. As a result of the affixation of the preposition teg, variants such as +dek, +day, +dog‘, +doq, +dayin, +dak, +daka, +daqa, +aqa, +daqangi, +aqangi have emerged. However, +dek and +day are the most common forms. Of these, the variants +aqa, +aqangi are used only in demonstrative pronouns: bunaqa, shunaqangi, unaqa, o‘shanaqangi, etc.
The word-initial vowel became eutonymized t- > d- in the more classical period. In today's Uzbek written language, suffixes are generally monosyllabic and consonant harmony is not shown in writing. Therefore, the suffix is always written with /d/.
In Old Turkish, when the preposition teg was applied to pronouns, it was used in the indicative case: bunı teg “like this”. Today, however, this preposition is used with pronouns in the nominative or accusative case: bizdek ? bizningdek. In Uzbek orthography, the +dek morpheme is always compounded.
+dek and its variants are especially commonly combined with adjective-verbs to form derived adverbial verbs: +ganday, +moqchidek, +gudek, +gunday, +ayotgandek, etc.
Keywords
teg analogy preposition in Old Turkish, +dek analogy preposition in Uzbek Turkish, analogy verb in U